ثقة الاسلام کلینیمحمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، از بزرگان شیعه در زمان غیبت صغرا است که در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری از بزرگترین محدثین شیعه به شمار می‌رفت. ۱ - ولادتثقة الاسلام، شیخ المشایخ، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، از بزرگان شیعه در زمان غیبت صغرا است که در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری از بزرگترین محدثین شیعه به شمار می‌رفت. او در عهد امامت امام یازدهم، در دهی به نام کلین در ۳۸ کیلومتری شهر ری و در خانه‌ای مملو از عشق و محبت به اهل بیت علیهم‌السّلام چشم به جهان گشود. ۲ - خاندانپدرش یعقوب بن اسحاق که مردی با فضیلت و پاک سرشت بود از همان دوران کودکی تربیت فرزندش را بر عهده گرفت و با زبان عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامی را به او آموخت. آرامگاه این مرد متقی در روستای کلین- نزدیک حسن آباد شهر ری - قرن هاست که زیارتگاه شیعیان است. دایی کلینی که خود محدثی بزرگ بود و از شیفتگان مکتب اهل بیت به شمار می‌رفت، در تعلیم و تربیت وی نقش بسزایی داشت. این مرد دانشمند که «علان» نامیده می‌شد، در سفر حج و در راه زیارت خانه خدا به شهادت رسید. کلینی توانست در دوران کودکی از محضر این عالم شهید و پدر بزرگوارش کسب فیض نموده و با منابع علم حدیث و رجال آشنا گردد. بعد از طی تحصیلات ابتدایی برای پیمودن مدارج کمال انسانی به شهر ری که در آن عصر از مرتبه علمی خاصی برخوردار بود مسافرت کرد. ۳ - شهر ریشهر ری که در آن روزگار قلب ایران محسوب می‌شد، به نقطه برخورد آراء و نظرات فرقه‌هایی چون اسماعیلیه و مذاهبی چون شافعی، حنفی و شیعی مبدل شده بود. کلینی در این زمان در ضمن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و نظرات مذاهب و گرایش‌های مختلف آشنا شد؛ بلکه به ماهیت برخی از حرکتهایی که می‌رفت تشیع را از مسیر خود منحرف کند پی برد. کلینی درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. او معتقد بود علاج این همه نابسامانی، بازگشت به کلام و پیام اهل بیت علیهم‌السّلام است. کلینی در این برهه از زمان به دور از هر هیاهو مسیر خود را مشخص کرده و تصمیم گرفت به ضبط و فراگیری احادیث بپردازد. از اینرو در محضر اساتید بزرگی چون ابو الحسن محمد بن اسدی کوفی زانوی ادب زده و در نوشتن احادیث و بحث و گفتگو پیرامون آنها از خود لیاقت بسزایی نشان داد. ۴ - هجرت به قمعصر کلینی را باید «عصر حدیث» نامید. در این زمان نهضتی که برای یافتن، شنیدن و نوشتن احادیث و روایات آغاز شده بود، سراسر ممالک اسلامی را فرا گرفته بود و در این میان کلینی را می‌توان یکی از تشنگان پاک باخته علم حدیث به شمار آورد. کلینی با شناخت عصر خود و موقعیت زمانی و پی بردن به این مساله که این عصر گذرگاه تشیع است و اگر احادیث و روایات از این بحران بگذرند برای همیشه تشیع می‌تواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسیر خود را ادامه دهد؛ شهر ری را که تازه دوست داران مکتب علوی در آن به قدرت رسیده بودند، با همه زیبائیها و جاذبه هایش رها کرده و به سوی قم، شهر محدثان و راویان، هجرت نمود. ۵ - در محضر بزرگانورود کلینی به قم مقارن با حاکمیت سیاسی و دینی مردان با فضیلت و با تقوایی بود که از حدیث گویان مشهور زمان خود به شمار می‌رفتند. در قله این هرم، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قرار داشت که تقوا، فضل و عشق او به اهل بیت علیهم‌السّلام بر کسی پوشیده نیست. کلینی با استفاده از محضر این مرد بزرگ، در کلاس درس استاد دیگری زانوی ادب زد که به «معلم» شهرت داشت. معلم کسی است که شیخ طوسی در کتاب رجال خود او را از یاران امام حسن عسگری علیه‌السّلام می‌شمارد و او را در زمره کسانی می‌خواند که به خدمت امام یازدهم شرفیاب شده‌اند و او کسی جز احمد بن ادریس قمی نبود. نجاشی می‌گوید: چون این شخصیت برجسته در پیشگاه امام حسن عسکری تلمذ نموده و استاد شیخ کلینی است به «معلم» شهرت یافته است. کلینی در ادامه تحصیل عالم وارسته دیگری را درک کرد که خود مردی کم نظیر بود. او به محضر «عبدالله بن جعفر حمیری»، مردی که همه مورخان و علمای رجال و شیفتگان حدیث در مقابل عظمت او سر فرود می‌آورند. او نیز در زمره اصحاب امام حسن عسکری علیه‌السّلام قرار دارد و دارای تالیفات فراوان است. متاسفانه جز کتاب «قرب الاسناد» از این فرزانه روزگار، چیز دیگری به دست ما نرسیده است. «قرب الاسناد» مجموعه اخباری است که سند آن به امام معصوم می‌رسد. علاوه بر دانشمندان نامدار مذکور، کلینی از محضر اساتید دیگری نیز بهره جسته که گذری بر اسامی آنان خواهیم داشت. ۶ - هجرت‌های متعددگر چه قم مرکز تشیع به شمار می‌رفت و جویندگان کلام اهل بیت علهیم السلام را سیراب می‌کرد؛ اما عطش سیری ناپذیر کلینی به زمزم زلال نور این خاندان، او را بر آن داشت تا آن دیار مقدس و حرم منور را به امید یافتن روایات و احادیث ناشنیده ترک کند. از این رو او هجرت را آغاز نمود و قم را با تمام ارزشهایش به قصد شهرها و روستاهای دیگر ترک کرد. کلینی روستاها و شهرهای بی شماری را پشت سر نهاد و هر جا محدث یا راوی حدیثی می‌یافت که حدیثی از اهل بیت را نزد خویش داشت در مقابلش زانوی ادب می‌زد و پس از مدتی باز کوله بار عشق و صفایش را بر دوش می‌گرفت و راهی دیاری دیگر می‌شد. کوفه یکی از شهرهایی بود که کلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان کوفه یکی از مراکز بزرگ علمی به شمار می‌رفت. کوفه شهری بود که ابن عقده در آن حضور داشت. او در حفظ احادیث شهره آفاق بود و بسیاری از شیفتگان علم حدیث را به این شهر بزرگ می‌کشاند. وی یکصد هزار حدیث را با سند در خاطر داشت و کتابهای بسیاری را به رشته تحریر در آورده و یکی از ارزنده‌ترین آثارش «رجال ابن عقده» است. در این کتاب، ابن عقده شاگردان امام صادق علیه‌السّلام را که حدود ۴۰۰۰ نفر بوده‌اند نام برده و روایات بسیاری را نیز از حضرت امام صادق علیه‌السّلام نقل کرده است. این کتاب تا زمان شیخ طوسی وجود داشته و متاسفانه پس از آن به سرنوشت برخی دیگر از میراث‌های فرهنگی اهل بیت علیهم‌السّلام گرفتار شده و مفقود گشته است. ۷ - ثقة الاسلامکلینی پس از کسب فیض از دهها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف سرانجام به بغداد رسید. مدت مسافرت کلینی به درستی معلوم نیست؛ اما در این شکی نیست که در طول مسافرتها چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویری از یک عالم شیعه حقیقی در اذهان مردم هر دیار مجسم ساخت که وقتی به بغداد پای نهاد فردی گمنام نبود. شیعیان به او افتخار می‌کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می‌نگریستند. تقوا و علم و فضیلت او در اندک مدتی شهره آفاق گشت، تا جایی که عامه بزرگان و اندیشمندان معاصر ایشان در مشکلات دینی به او مراجعه نموده و پیروان فرق اسلامی در فتوا به او روی می‌آوردند. به همین مناسبت به «ثقة الاسلام» شهرت یافت و او نخستین کسی است که در دوره اسلامی به این لقب مفتخر گردید. ۸ - مقام علمیعظمت و بزرگی کلینی در میان اهل تسنن به قدری است که ابن اثیر روایتی از پیامبر نقل می‌کند که فرمود: «خداوند در آغاز هر قرن شخصی را برمی انگیزد که دین او را زنده و نامدار نگه دارد.» آنگاه به گفتگو پیرامون این حدیث پرداخته و می‌گوید: احیا کننده مذهب شیعه در آغاز قرن اول هجری محمد بن علی امام باقر علیه‌السلام، در ابتدای قرن دوم علی بن موسی امام رضا علیه‌السّلام و در ابتدای قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی بوده است. به جرات می‌توان گفت کلینی نام آورترین و بلند آوازه‌ترین اندیشمند عصر خود بود. عصری که اوج تلاش محدثین و علمای بزرگ و حتی نواب خاص امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌باشد. ثقة الاسلام شیخ محمد کلینی با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که در طول غیبت صغری ۶۹ سال رابط بین آن حضرت و شیعیان بودند، هم عصر بود. با اینکه آن چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر می‌شناختند، اما کلینی مشهورترین شخصیت عالی مقامی بود که در آن زمان میان شیعه و سنی با احترام می‌زیست و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام همت می‌گماشت. عموم طبقات او را به راستی و درستی گفتار و کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار می‌ستودند طوری که نوشته‌اند شیعه و سنی در اخذ فتوا به او مراجعه می‌کردند و در این باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. وی در امانت، عدالت، تقوا و فضیلت و حفظ و ضبط احادیث، که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط است، سر آمد روزگار بود. ۹ - در نظر اندیشمندان۱- نجاشی می‌گوید: او در زمان خود، شیخ و پیشوای شیعه در شهر ری بود و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است. ۲- ابن طاووس گوید: توثیق و امانت شیخ کلینی مورد اتفاق همگان است. ۳- ابن اثیر گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگی تازه‌ای بخشید و عالم بزرگ و فاضل مشهور در آن مذهب است. ۴- ابن حجر عسقلانی گوید: کلینی از رؤسا و فضلای شیعه در ایام مقتدر عباسی است. ۵- محمدتقی مجلسی گوید: حق این است که در میان علمای شیعه مانند کلینی نیامده است و هر کس در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در می‌یابد که از جانب خداوند مورد تایید بوده است. ۱۰ - اساتیدثقة الاسلام کلینی از محضر بزرگ مردانی بهره برده که هر یک در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار می‌رفتند. برخی از آنها عبارتند از: ۱- ابو الحسن محمد بن اسدی کوفی ۲- احمد بن محمد بن عیسی اشعری ۳- احمد بن ادریس قمی ۴- عبدالله بن جعفر حمیری ۵- احمد بن محمد بن عاصم کوفی ۶- حسن بن فضل بن زید یمانی ۷- محمد بن حسن صفار ۸- سهل بن زیاد آدمی رازی ۹- محمد بن اسماعیل نیشابوری ۱۰- احمد بن مهران و... ۱۱ - شاگردانعدهای از فقها و محدثین بنام شیعه، که مشاهیر علمای ما در قرن چهارم هجری در ایران و عراق بوده‌اند از جمله شاگردان کلینی به شمار می‌روند. بزرگانی چون: ۱- ابن ابی رافع ۲- احمد بن احمد کاتب کوفی ۳- احمد بن علی بن سعید کوفی ۴- ابو غالب احمد بن محمد زراری ۵- جعفر بن محمد بن قولویه قمی ۶- علی بن محمد بن موسی دقاق ۷- محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن زینب (ابن ابی زینب) که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بوده و کتاب کافی را او نسخه برداری کرده است. ۸- محمد بن احمد سنانی زاهری مقیم ری. ۹- محمد بن علی ماجیلویه ۱۰- محمد بن محمد بن عصام کلینی ۱۱- هارون بن موسی ۱۲ - آثار و تالیفاتاز تالیفات گرانمایه ثقة الاسلام کلینی است: ۱- کتاب کافی، معروف‌ترین تالیف کلینی کتاب با عظمت و گرانقدر و نفیس «کافی» است که نه تنها بزرگترین کار اوست؛ بلکه در جامعه اسلامی کتاب معتبری در حدیث چون کافی تالیف نشده است. جمله‌ای است منسوب به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که فرمود «الکافی کاف لشیعتنا»، کافی شیعیان ما را کفایت می‌کند. کافی نخستین کتاب از کتب اربعه است. ۲-کتاب رجال ۳- کتاب رد بر قرامطه ۴- کتاب رسائل ائمه علیهم‌السّلام ۵- کتاب تعبیر الرؤیا ۶-مجموعه شعر، مشتمل بر قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام سروده‌اند. ۱۳ - سرچشمه زلال کلینیگذشته از ذوق، خلاقیت و تلاش بی وقفه شیخ کلینی در نگارش و پالایش احادیث عصر شیعه، او ثمره رنجها و مشقت‌های علمای عصر خود است. وی پلی محکم و امانتداری راستین بود که احادیث و روایات علما و استادان عصر خود را به نسل‌های آینده منتقل ساخت، و در حقیقت کلینی عصاره عصر خویش است. وقتی سخن از کلینی است سخن از تمام زیبائیها، لطافتها و فضیلتهای زمان اوست. سخن از عزم و اراده تشیع در کسب معارف و علوم است سخن از کافی است. همانگونه که وقتی سخن از کافی است سخن از عطر کلام اهل بیت علیهم السلام، سخن از امانت فراموش شده پیامبر است که فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی...» شیخ کلینی یعنی کافی، یعنی آبشخور پاک اهل بیت علیهم السلام، یعنی کوثر شیرین حدیث در کویر فرهنگی تاریخ، یعنی سرچشمه زلال دوستداران آل محمد صلی الله علیهم اجمعین. ۱۴ - سال تناثر نجومسالی که ستارگان فرو ریخت. سیمای مردان خدا که پس از تحمل رنجها و مشقت‌ها امانتی را که از جانب خداوند به آنان سپرده شده، سالم به منزل می‌رسانند دیدنی است. خدا در دیدگان چنین انسانهایی موج می‌زند و سبکبالی وصف ناپذیری به آنها روی می‌دهد. آنان در آن حالات روحانی در شوق دیدار دوست لحظه شماری می‌کنند. کلینی در حالی که بیش از ۷۰ سال از عمرش می‌گذشت و پس از ۲۰ سال تلاش در تدوین کتاب کافی و تحمل رنجها، غربتها و مشقت‌ها، اینک در آستانه ملاقات با معبود و معشوق است. او در خود آرامشی احساس می‌نمود، آرامشی که نشان از ایثار و از خود گذشتگی و ادای تکلیف او داشت. او اگر چه در قفس دنیا می‌زیست؛ اما در فضای بهشت تنفس می‌کرد، چرا که تمام لحظه‌های عمرش را با کلام اهل بیت علیهم‌السّلام سپری کرده بود و در راه ادای فریضه، هر رنجی را به جان پذیرفته بود. برای ما خاکیان رهیدن از خاک تازگی دارد؛ ولی برای فرزانه‌ای چون کلینی که هیچگاه وابسته به خاک نشد، مرزی به نام خاک وجود نداشت. او در انتظار رفتن و رؤیت محبوب، روزها را سپری می‌کرد. سال ۳۲۹ هجری قمری سالی است که سال «تناثر نجوم» نام گرفته است، سال فرو ریختن ستاره‌ها و سالی که آسمان علم این دنیای خاکی بی ستاره ماند. آری در این سال راد مرد بزرگ عالم تشیع در ماه شعبان جهان فانی را وداع کرد. دانشمند نامی بغداد «ابو قیراط» بر پیکر پاکش نماز خواند. شیعیان با دلی پراندوه و با احترام آن مرد خدا را در «باب کوفه» بغداد به خاک سپردند. در همین سال با رحلت آخرین نایب امام زمان، «علی بن محمد سمری» غیبت کبرای آن حضرت نیز آغاز گردید. سلام بر او روزی که تولد یافت و روزی که در آسمان دنیای اسلام چون آفتاب درخشید و روزی که در پیشگاه ذات اقدس الهی بر انگیخته خواهد شد. ۱۵ - منبعنرم افزار کتابخانه مهدویت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |